Chùa có tên chữ 靈衙寺 / 灵衙寺 / Linh Nha tự hay còn gọi là Phủ Dầu. Đôi câu đối trên tam quan cho biết vai trò của chùa Dầu qua hai triều đại Lý, Trần.
李朝而起陳朝而興萬古名藍
天柱已維地軸已立天年勝跡
Dịch là:

“Lý triều nhi khởi, Trần triều nhi hưng vạn cổ danh lam,
Thiên trụ dĩ duy, địa trục dĩ lập, thiên niên thắng tích.”

Dịch là:

“Nhà Lý dựng lên, nhà Trần hưng thịnh, muôn thủa chùa này
Cột trời đã vững, trục đất đã bền, ngàn thu cảnh ấy.”

              Vài nét sơ lược về chùa Dầu, xã Khánh Hoà

Theo Nam sử tiền biên và Thái Vi ngọc phả, khi quân Nguyên - Mông sang xâm lược nước ta lần thứ 2 (1285), trước sức mạnh như chẻ tre của giặc, vua Trần Thánh Tông đã cho triều đình và ba quân tướng sĩ rút về xây dựng căn cứ địa Trường Yên ở Ninh Bình để chống giặc cứu nước. Hoàng tử Ngự Câu Vương vâng lệnh vua cha đem quân về trấn giữ khu Mả Lăng (nay thuộc khu vực chùa Dầu, xã Khánh Hòa). Đây là vùng duyên hải, phía Nam căn cứ địa Trường Yên khoảng 10km theo đường chim bay. Hoàng tử đã cho xây dựng đồn lũy khá kiên cố ở đây. Một năm sau cuộc chiến chống quân Nguyên - Mông lần thứ 2 (1285), công chúa Huyền Tư về đây thăm em ruột là hoàng tử Ngự Câu Vương và ủy lạo quân sĩ, thấy phong cảnh chùa Dầu đẹp, công chúa đã xin vua cha về quy y tại chùa. Vua Trần Thánh Tông cấp cho công chúa 173 mẫu ruộng làm tư điền hương hỏa cho chùa. Bà tiến hành xây dựng, mở mang chùa Dầu khang trang, to đẹp hơn và cho xây dựng con đường vào chùa theo hình con rồng uốn khúc, làm thành đường cái quan của tổng Yên Vệ. Từ đó, chùa Dầu trở thành nổi tiếng khắp vùng. Tăng Ni, Phật tử khắp cả nước đều đến lễ Phật ở chùa Dầu. Họ đến không chỉ để lễ Phật, mà còn để được gặp gỡ, thăm hỏi công chúa và hoàng tử.  Về sau nhân dân thờ hoàng tử và công chúa ở chùa Dầu.

Về kiến trúc của Chùa Dầu

Chùa Dầu được xây dựng trên khu đất cao, quay hướng chếch Tây nam. Chùa xây dựng theo kiểu nội công ngoại quốc (國), tiền Phật hậu Thần (phía ngoài thờ Phật, phía trong thờ Thần).

Từ hướng Tây Nam đi vào là 3 cửa chính, qua sân gạch là tới tiền đường 7 gian cao to, vì, kèo. Các bức mè chạm khắc long, ly, quy, phượng (tứ linh). Chỉ có gian giữa rộng lắp cánh cửa, còn 4 gian hai bên xây tường, 2 gian cuối hai đầu hồi có cửa nhỏ. Trong tiền đường đặt 2 tượng Hộ pháp cao to ngồi trên con sấu (cao đến hơn 3 mét) trông rất đồ sộ và tượng Đức Ông (bên phải), Đức Thánh Hiền (bên trái). Nối với tiền đường là trung đường.

Qua trung đường là tới hậu cung 3 gian, gian giữa rộng, hai gian hai bên hẹp hơn. Điều độc đáo ở hậu cung là gian giữa có một bệ đán hoa sen thời Trần hình chữ nhật, dài hơn 3 mét, rộng 1,5 mét, cao 1 mét. Đây là một bệ đá độc đáo, đường diềm là những cánh hoa sen to, chạm khắc theo kiểu lồi lõm, ở 3 mặt có những đường triện và hoa văn mền mại. Trên bệ đá đặt ba pho tượng Tam Thế. Hồi tường bên phải có thờ tượng Vương mẫu đời Trần, hồi tường bên trái có thờ tượng Vương phụ đời Trần.

Chùa Dầu là khu di tích tương đối lớn, hiện giữ lại được một số di vật quý của thời Trần, Hậu Lê như bệ đá hoa sen, bia Diên Thành, còn đại đa số là mang yếu tố kiến trúc thời Nguyễn gần đây. Cho đến nay, chùa Dầu đã trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo nhằm phát huy giá trị của di tích, góp phần lưu giữ một di sản quý giá trong lịch sử dân tộc, giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước, đồng thời phục vụ nhu cầu tham quan du lịch và nâng cao đời sống văn hoá tinh thần cho nhân dân.

Lễ hội chùa Dầu

Cứ 3 năm một lần chùa Dầu lại tổ chức lễ hội lớn vào các năm: Tý, Ngọ, Mão, Dậu. Lễ hội này kéo dài ba ngày ba đêm đúng ngày giỗ Công chúa Huyền Tư - 29 tháng 2 (âm lịch) (do tháng 2 âm lịch thiếu nên gọi là ngày 30). Hàng năm, tại lễ hội đền Thái Vi (thuộc khu du lịch Tam Cốc - Bích Động) diễn từ ngày 14 đến ngày 16/3 âm lịch để tưởng nhớ công lao của các vị vua Trần đã về đây lập hành cung Vũ Lâm làm hậu cứ trong kháng chiến chống Nguyên Mông thì người dân xã Khánh Hòa cũng rước kiệu đến đó để tham dự hội.

Hội đền Thái Vi là hội làng tổng. Bởi vì các làng này đều thờ các vua Trần và các vị tướng nhà Trần. Ngay từ chiều ngày 14/3, dân làng Văn Lâm đã lễ mở của đền, rước bát hương thánh ra đình Các nơi tương truyền xưa kia đây là nơi các quan vào trình báo trước khi vào hành cung Vũ Lâm, tế cáo yết các vua Trần ở đây. Sáng ngày 15/3, các làng của tổng Vũ Lâm xưa đều rước kiệu thánh của làng mình về đình Các để tế. Đầu tiên làng Khê Đầu (thượng, hạ) làng anh cả rước kiệu thánh qua các làng: Xuân Áng, Khả Lương, Hành Cung, Hạ Trạo, Tuân Cáo đến làng nào kiệu làng ấy lại nối tiếp vào. Cả chùa Dầu (Khánh Hòa, Yên Khánh) thờ Hoàng tử Ngự Câu Vương và Công chúa Huyền Trân nhà Trần cũng rước về đây. Bên cạnh đó, còn kỳ Đại hội 60 năm mới tổ chức một lần, kéo dài trong 5 ngày đêm tại Chùa Dầu, quả là hiếm có “độc nhất vô nhị”, chỉ Chùa Dầu mới có. Đó chính là sự độc đáo của Chùa Dầu. Nét đẹp văn hóa truyền thống này đang được giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt của nhân dân.