Từ đường nhà thơ Nguyễn Khuyến nằm ở thôn Vị Hạ, xã Bình An, tỉnh Ninh Bình, là một di tích lịch sử - văn hóa, gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của nhà thơ nổi tiếng đất Bắc – Nguyễn Khuyến (1835 – 1909). Đây không chỉ là nơi thờ tự trang nghiêm, mà còn là một không gian lưu niệm quý giá, bảo tồn nhiều hiện vật gắn bó mật thiết với cuộc đời, sự nghiệp và tâm hồn thanh cao của bậc danh sĩ lỗi lạc.
Ngôi từ đường hiện nay chính là ngôi nhà cổ nơi Nguyễn Khuyến từng sinh sống trong thời kỳ khoa cử và những năm tháng cuối đời sau khi cáo quan về quê ở ẩn. Không gian nơi đây còn lưu giữ nhiều kỷ vật quý báu: hai hòm sách, hai ống quyển, hai biển “Ân tứ vinh quy” do triều đình ban tặng, bức ảnh chân dung ông chụp lúc sinh thời, câu đối mừng thi đỗ của Tổng đốc Ninh - Thái Bùi Ước vào mùa thu năm 1872, cùng bài thơ nổi tiếng của tiến sĩ Dương Khuê tặng vào năm 1871 được khắc trên bức cuốn thư tinh xảo. Mỗi hiện vật là một minh chứng sống động cho tài năng, nhân cách và vị thế của Nguyễn Khuyến trong giới văn chương – khoa bảng đương thời.
Cổng vào Từ đường được xây bằng gạch nhỏ, đã được tu sửa, phía trên đề ba chữ lớn “Môn tử môn” – hàm ý đây là cửa ra vào của học trò, biểu trưng cho một không gian học thuật, nơi tiếp nối tinh thần hiếu học và đạo lý truyền thống. Hai bên cổng nổi bật với đôi câu đối đắp nổi chữ Hán, tạo dấu ấn cổ kính và trang nghiêm. Qua bậc tam cấp cao 0,40m là khu nhà tế đường gồm 7 gian cổ kính. Ba gian giữa dành để tiếp khách, hai bên là bốn gian ngăn buồng, được dựng theo lối kiến trúc vì kèo giá chiêng, với cột gỗ đường kính 0,35m, mang phong cách kiến trúc triều Nguyễn đơn giản mà tinh tế.
Tiếp nối là một sân gạch rộng, hai đầu hồi xây tường gạch. Trong sân có các bồn trồng hoa, cây cảnh, tạo không gian tươi mát, hài hòa. Ngôi nhà thứ hai, hiện là Từ đường Nguyễn Khuyến, gồm ba gian, bốn hàng cột, cột có đường kính 0,25m. Kiến trúc sử dụng kiểu vì chèo giá chiêng chồng rường, trước là hệ cửa bức bàn bằng gỗ, dễ dàng tháo lắp giúp mở rộng không gian khi cần thiết. Nét chạm khắc tại đây mộc mạc, giản dị – chỉ có vài hình lá lật, chữ triện đơn sơ – nhưng kỹ thuật kết cấu gỗ được thực hiện công phu, chắc chắn và hài hòa.
Bức ảnh nhà thơ Nguyễn Khuyến đầu đội khăn lượt, mình mặc áo dài, tay nâng chén hạt mít – chụp lúc sinh thời – được đặt trang trọng tại chính giữa gian thờ, như một biểu tượng sống động về hình bóng của nhà thơ nơi quê nhà.
Đến với Từ đường Nguyễn Khuyến, du khách không chỉ được tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của nhà thơ qua các tài liệu, hoành phi câu đối, hiện vật và ảnh lưu niệm quý giá, mà còn được đắm mình trong không gian thơ mộng đậm chất thi ca: ao thu gợn sóng, ngõ trúc quanh co, vườn Bùi xanh mát...
Không gian tĩnh lặng, cổ kính, hòa quyện với thiên nhiên thanh bình khiến từ đường trở thành điểm đến đầy ý nghĩa – nơi để tôn vinh một danh nhân văn hóa, đồng thời để mỗi người tìm về với giá trị truyền thống, với vẻ đẹp văn chương thuần Việt được lưu truyền từ bao đời.