Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, Nguyễn Bặc sinh năm 924, quê ở làng Đại Hữu, tổng Đại Hoàng, nay là thôn Vĩnh Ninh, xã Gia Phương, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình, là con trai của Nguyễn Thước, một nha tướng dưới quyền Dương Đình Nghệ.

Đến năm 951 lực lượng của các anh hùng Hoa Lư đã rất mạnh, đến nỗi Xương Văn, Xương Ngập ở triều đình Cổ Loa, đem quân đánh hàng tháng trời vẫn không thắng, đành kéo quân về. Về sau, Đinh Bộ Lĩnh hợp nhất với quân Trần Lãm ở Cửa Bố (Thái Bình) và cùng Nguyễn Bặc, Đinh Điền tiến lên dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất đất nước.

Năm Tân Mùi (971), Nguyễn Bặc được vua Đinh gia phong là Khai quốc công thần Phụ quốc Thừa tướng Thái tể Định Quốc Công, tức là vị Tể tướng đầu tiên trong lịch sử phong kiến nước ta. Lúc này ông vừa 47 tuổi đời. Trong ngót 10 năm, với vị trí là người đứng đầu bộ máy hành chính triều Đinh, Nguyễn Bặc đã giúp vua Đinh xây dựng hệ thống chính quyền phong kiến tập trung, thống nhất, xóa bỏ cát cứ, xây thành đắp hào, làm cung điện, đặt triều nghi.

Nhà Đinh tồn tại chưa đầy 13 năm thì kết thúc, là một trung thần của nhà Đinh, không dễ dàng chấp nhận việc nhà Lê lên nắm quyền nên Định Quốc Công Nguyễn Bặc, ngoại giáp Đinh Điền và một số trung thần quyết đứng lên bảo vệ nhà Đinh nên đã rời Hoa Lư vào Thanh Hoá tập hợp thêm lực lượng. Cuộc giao tranh diễn ra không cân sức, ngoại giáp Đinh Điền tử trận còn Định Quốc Công Nguyễn Bặc bị bắt đem về Hoa Lư hành quyết vào ngày 15 tháng 10 năm Kỷ Mão tức năm 979 ở ven bờ hữu ngạn sông Chanh, nơi hành dinh của ông. Con cháu bí mật đưa xác ông về quê, chôn cất ông ở gò Con Cá, cánh đồng chùa thôn Vĩnh Ninh (nay thuộc xã Gia Lập, huyện Gia Viễn).

Nhà thờ Thái Tể Đinh triều Định Quốc Công Nguyễn Bặc

Nhà thờ và mộ tổ Nguyễn Bặc đã được xây dựng với quy mô khang trang, rộng rãi, bề thế, đáp ứng lòng mong mỏi từ bao đời nay của hàng triệu hậu duệ của ngài thủy tổ từ Bắc vào Nam nhằm tưởng nhớ và tri ân công lao to lớn của một vị danh nhân lịch sử quốc công khai quốc công thần của triều đại nhà Đinh đồng thời Ngài thủy tổ của dòng tộc Nguyễn tại Việt Nam,

Thái Tể Định Quốc công Nguyễn Bặc còn được thờ tự tại quốc miếu triều Nguyễn và được phối thờ ở 163 nơi. Nhiều làng suy tôn ông là thành hoàng và thờ tự ở đình làng. Đặc biệt, tại đình làng Ngô Khê Hạ, xã Ninh Hòa, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình còn lưu thờ tượng ông bằng gỗ quý.

Lăng mộ Thái Tể Đinh triều Định Quốc Công Nguyễn Bặc

Hàng năm đến ngày rằm tháng 10 âm lịch, ngày ông bị hành quyết, các nơi thờ tự đều tổ chức lễ giỗ thành kính trang trọng. Với triều đại nhà Đinh, Nguyễn Bặc là vị công thần hàng đầu, với hậu thế ông là một danh nhân của đất nước, với dòng tộc ông được coi là vị Thái Thủy tổ họ Nguyễn, là tấm gương sáng để hậu duệ noi theo.