Nguyễn Bặc sinh năm Giáp Thân (924) ở Sách Bồng, làng Đại Hữu, châu Đại Hoàng (nay là xã Gia Phương, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình). Nguyễn Bặc cùng tuổi, cùng quê với Đinh Bộ Lĩnh. Thuở nhỏ cùng nhau tập trận cờ lau, lớn lên lại kết nghĩa anh em với nhau. Năm Đinh Hợi (951), Đinh Bộ Lĩnh dấy nghĩa ở đội Linh Sơn, động Hoa Lư để dẹp 12 sứ quân, quy giang sơn về một mối. Ông đã tham gia khởi nghĩa và là vị tướng tài ba của Đinh Bộ Lĩnh. Ông chỉ huy các trận đánh buộc Phạm Bạch Hổ, Ngô Nhật Khánh và Ngô Xương Xi phải quy thuận, đánh tan 2 sứ quân mạnh nhất là Nguyễn Siêu và Đỗ Cảnh Thạc. Nguyễn Bặc cùng Vua Đinh Tiên Hoàng hoàn thành sứ mệnh lịch sử thống nhất giang sơn.

Năm Mậu Thìn (968), Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi Hoàng đế hiệu là Đinh Tiên Hoàng, đặt tên nước là Đại Cồ Việt. Phong cho Nguyễn Bặc là Định Quốc Công, vị trí như Tể tướng trong triều nhà Đinh. Ông đã giúp vua Đinh Tiên Hoàng trong việc dựng chính quyền tập trung, thống nhất, lập triều nghi, xây cung điện, chấn hưng kinh tế, đắp thành quách, đào hào, củng cố nền độc lập. Chính ông đã cho đắp bốn chữ lớn “Bắc môn tỏa thược” (Khoá lại cửa ngõ phương Bắc). Và cho đắp hai câu đối ở thành ngoài:

Cồ Việt quốc đương Tống Khai Bảo

Hoa Lư đô thị hán Tràng An

 (Dịch nghĩa: Nước Cồ Việt đương thời ngang với nước Tống đời Khai Bảo. Kinh đô Hoa Lư cũng như kinh đô Tràng An nhà Hán).

Do có nhiều công lao to lớn với nhà Đinh và với đất nước, khi mất Nguyễn Bặc được nhân dân lập đền thờ ở nhiều nơi. Trong đó đền chính là từ đường Nguyễn Tộc tại thôn Vĩnh Ninh, Gia Viễn, Ninh Bình. Tại kinh thành Huế, Vua Minh Mạng cho xây miếu thờ các vị vua và danh tướng qua các triều đại, trong đó có Nguyễn Bặc.

Hàng năm, đến 15/10 âm lịch là ngày mất của Nguyễn Bặc, rất đông dân chúng, du khách thập phương về thôn Vĩnh Ninh, xã Gia Phương, huyện Gia Viễn để làm lễ dâng hương trước mộ. Theo các gia phổ Họ Nguyễn và tài liệu “Lược sử họ Nguyễn tại Việt Nam”, ông được coi là bậc tiền thủy tổ họ Nguyễn ở Việt Nam.