Là một vùng bãi bồi rộng lớn nằm ở phía Nam cửa sông Hồng với diện tích 7.100 hà, Vườn Quốc gia Xuân Thủy nằm trên địa bàn các xã Giao Minh, Giao Hòa và Giao Phúc. Đây là vùng đất ngập nước cửa sông ven biển tiêu biểu với địa hình tự nhiên được kiến tạo theo quy luật bồi tụ và xói lở của vùng cửa sông châu thổ Bắc Bộ. Các kiểu đất ngập nước chính ở đây bao gồm: bãi triều có rừng ngập mặn; bãi triều lầy không có rừng ngập mặn; đầm tôm, dải cát ở mép ngoài Cồn Lu và các dải cát chắn ngoài cửa sông - Cồn Xanh, Cồn Mờ, sông nhánh và lạch triều; vùng nước cửa sông (giới hạn ven bờ ngoài Cồn Lu, Cồn Xanh). Tại mỗi kiểu hệ sinh thái có các đặc trưng riêng về điều kiện môi trường sống, nơi cư trú… dẫn tới các đặc trưng về quần xã sinh vật.

Theo lịch sử ghi chép, trước đây, sông Hồng sẽ chảy qua cửa Hà Lạn để ra biển, lúc này Giao Thuỷ vẫn còn ở vùng tả ngạn Ba Lạt chỉ là con lạch nhỏ, từ bờ này sang bờ kia chỉ cách một chiếc cầu tre buộc ba cái lạt. Vào thời Lê năm Bính Ngọ, sông Hồng chảy ra sông Ngự Hàm qua cửa Hà Lạn, đến năm 1787 sự kiện “kiến tạo của vỏ trái đất" diễn ra, tác động làm cho Ba Lạt được mở rộng và trở thành cửa sông, sử sách gọi là “Hội phá Ba Lạt". Cửa Ba Lạt là đoạn cuối cùng trên hành trình sông Hồng chảy về, hòa mình vào Biển Đông, là vùng nước giao thoa giữa sông và biển nên dòng nước chính ở khu vực này là nước lợ, nơi cửa biển nước có độ mặn càng cao và sẽ nhạt dần khi đi sâu vào phía thượng nguồn sông Hồng. Về mùa khô hanh, khi nước trong sông Hồng và hệ thống sông nội đồng cạn dần thì nước biển sẽ càng xâm lấn sâu hơn vào phía đất liền. Do đó, chỉ các loài cây chịu mặn như đước, sú, vẹt mới có thể mọc, sinh sôi, xanh tốt ở đây…

Năm 1989, vùng đất ngập nước thuộc Vườn Quốc gia Xuân Thủy được công nhận là khu Ramsar đầu tiên của Việt Nam và Đông Nam Á, đánh dấu Việt Nam trở thành thành viên thứ 50 của Công ước Ramsar (Công ước bảo vệ những vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế, nhất là nơi cư trú của các loài chim nước).

Năm 2003, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 01/2003/QĐ-TTg chính thức nâng hạng Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Xuân Thủy thành Vườn quốc gia Xuân Thủy. Tháng 12 năm 2004, UNESCO tiếp tục công nhận Vườn quốc gia Xuân Thủy trở thành vùng lõi của Khu dự trữ sinh quyển thế giới khu vực ven biển liên tỉnh đồng bằng châu thổ Sông Hồng.

Tháng 9/2025, tại Hội nghị Bộ trưởng Môi trường ASEAN lần thứ 18 tổ chức ở Malaysia, Trung tâm Đa dạng sinh học ASEAN đã chính thức công nhận Vườn Quốc gia Xuân Thủy là Vườn Di sản ASEAN thứ 15 của Việt Nam và thứ 69 của khu vực Đông Nam Á. Danh hiệu này không chỉ là niềm tự hào, mà còn là sự ghi nhận nỗ lực không ngừng của Việt Nam nói chung, tỉnh Ninh Bình nói riêng trong công tác bảo tồn.

Theo đánh giá, Xuân Thủy đáp ứng đầy đủ 12 tiêu chí của một Vườn Di sản ASEAN, từ tính toàn vẹn sinh thái, tính đại diện, giá trị đa dạng sinh học, cho đến tính pháp lý, kế hoạch quản lý, sự tham gia của cộng đồng… Đây là thành quả đáng tự hào của bao thế hệ cán bộ, kiểm lâm, nhà khoa học và người dân địa phương, những người đã cống hiến thầm lặng vì mảnh đất được mệnh danh là “lá phổi xanh” của vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng.

Vườn Quốc gia Xuân Thủy là nơi dừng chân và trú đông quan trọng của các loài chim nước di cư. Kết quả điều tra, khảo sát thực địa và kế thừa kết quả các công trình nghiên cứu tại Vườn đã thống kê được 222 loài chim thuộc 42 họ của 12 bộ; trong đó 166 loài chim di cư. Trong số các loài sinh vật quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ ở Vườn Quốc gia Xuân Thuỷ, nhóm chim được chú ý bảo tồn nhiều hơn cả, nhất là nhóm chim di cư. Có 2 dòng chim di cư, đó là: chim di cư tránh rét từ phương Bắc xuống trú đông, vào dịp hè thu các loài chim di cư tránh nóng từ phương Nam lên.

Không chỉ là nơi dừng chân của các loài chim, Xuân Thủy còn là “bảo tàng sống” của hệ sinh thái đất ngập nước. Theo số liệu điều tra, Vườn hiện có 1.656 loài sinh vật, gồm 203 loài thực vật có mạch, 155 loài cá, 385 loài động vật không xương sống, 427 loài côn trùng, cùng hàng trăm loài sinh vật nổi, rong biển, bò sát, ếch nhái, thú… Trong đó, có nhiều loài nằm trong Sách Đỏ Việt Nam và Danh lục đỏ IUCN (Liên minh Bảo tồn thiên nhiên quốc tế) như: mèo cá, sam biển, cò mỏ thìa, diệc xám…

Cùng với Vườn Quốc gia Pù Mát (Nghệ An) và Khu bảo tồn Văn hóa-Thiên nhiên Đồng Nai, danh hiệu Vườn Di sản ASEAN 2025 là phần thưởng xứng đáng cho Vườn quốc gia Xuân Thủy, là lời nhắc nhở mỗi chúng ta về trách nhiệm gìn giữ và lan tỏa giá trị di sản. Đó không chỉ là niềm tự hào của người dân tỉnh Ninh Bình mà còn là cam kết của Việt Nam với khu vực về việc sẵn sàng đồng hành cùng thiên nhiên, không bằng những khẩu hiệu mà bằng hành động cụ thể, quyết liệt.