Nằm bên dòng sông Hồng hiền hòa thuộc xã Bắc Lý, tỉnh Ninh Bình, Đền Bà Vũ là một trong những di tích lịch sử - văn hóa tiêu biểu, gắn liền với huyền thoại dân gian “Người con gái Nam Xương” – câu chuyện thấm đẫm giá trị nhân văn, ca ngợi phẩm hạnh, tình nghĩa và thân phận người phụ nữ Việt trong xã hội xưa.
Ngôi đền không chỉ là điểm đến tâm linh linh thiêng mà còn là chứng tích sống động cho sức sống bền bỉ của văn hóa dân gian trong đời sống tinh thần của người dân vùng đồng bằng Bắc Bộ suốt hàng trăm năm qua. Theo Ngọc phả lưu tại đền, nơi đây thờ bà Vũ Thị Thiết – người phụ nữ nết na, hiền hậu, nhân vật chính trong truyện “Người con gái Nam Xương” do Nguyễn Dữ ghi chép trong Truyền kỳ mạn lục thế kỷ XVI.
Câu chuyện kể rằng, khi chồng là Trương Sinh đi lính, bà Vũ ở nhà sinh con, sớm hôm tần tảo, một lòng giữ nề nếp gia phong. Để dỗ con nhỏ, bà chỉ bóng mình trên vách và bảo đó là cha. Khi Trương Sinh trở về, nghe con thơ ngây kể chuyện “cha đêm nào cũng về”, lòng ghen nổi lên khiến ông nghi ngờ vợ thất tiết. Không thể minh oan, bà Vũ mang nỗi oan khiên mà gieo mình xuống sông tự vẫn. Đến khi sự thật sáng tỏ, Trương Sinh lập đàn giải oan bên bến sông – nơi bà trẫm mình. Cảm thương người phụ nữ hiền đức, dân làng dựng đền thờ, tôn bà là “Thánh Mẫu”, “Mẫu Hương Nương” hay “Nàng Hương công chúa”.
Trải qua bao biến thiên lịch sử, Đền Bà Vũ vẫn được coi là nơi hiển linh. Tương truyền, vào thời vua Lê Thánh Tông, bà từng âm phù giúp quân triều thắng trận. Sau chiến thắng, nhà vua ban chiếu tu sửa ngôi đền khang trang, phong sắc thần để ghi nhớ công đức. Từ đó, Đền Bà Vũ trở thành điểm tựa tâm linh của cư dân vùng ven sông Hồng, nơi thuyền bè qua lại đều dừng chân dâng hương, cầu cho “thuận buồm xuôi gió, quốc thái dân an”.
Kiến trúc ngôi đền mang dáng dấp cổ kính, được xây theo kiểu chữ “Tam” truyền thống gồm ba tòa: Tiền đường, Chính điện và Hậu cung. Tiền đường là nơi đón khách thập phương, thờ các vị thần linh, lưu giữ bia đá và sắc phong cổ. Chính điện thờ bà Vũ Thị Thiết cùng các vị Linh Mẫu, Thiên Y A Na và Cao Sơn Đại Vương. Hậu cung thờ các con của bà, nơi lưu giữ nhiều cổ vật và dấu tích gắn liền với truyền thuyết “Người con gái Nam Xương”. Giữa khung cảnh sông nước mênh mang, mái ngói cong vút, cột đồng trụ sừng sững, bóng cây cổ thụ tỏa mát, đền Bà Vũ hiện lên trầm mặc mà linh thiêng – một vẻ đẹp hòa quyện giữa thiên nhiên, kiến trúc và tâm linh.
Hàng năm, từ ngày 18 đến 20 tháng Tám âm lịch, nơi đây tưng bừng diễn ra Lễ hội Đền Bà Vũ trong không khí vừa trang nghiêm vừa rộn ràng. Người dân địa phương cùng du khách thập phương thành kính dâng hương, tế lễ, rước kiệu, tham gia các hoạt động văn hóa dân gian đặc sắc. Lễ hội không chỉ là dịp tưởng nhớ công đức của Bà Vũ Thị Thiết mà còn là cách người dân gửi gắm ước vọng bình an, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Xếp hạng là Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia từ năm 1993, Đền Bà Vũ không chỉ lưu giữ huyền thoại về người con gái Nam Xương mà còn là biểu tượng của lòng nhân ái, đức thủy chung – những giá trị vĩnh hằng trong tâm thức người Việt.
Hãy một lần ghé thăm đền Bà Vũ, tỉnh Ninh Bình - nơi tâm linh hội tụ, để lắng nghe tiếng vọng ngàn năm của huyền thoại, cảm nhận vẻ đẹp thuần khiết của tâm linh Việt, và để lòng mình lắng đọng cùng những giá trị nhân văn sâu sắc đã đi qua bao thế kỷ.