Ẩm thực Việt Nam từ lâu đã nổi tiếng phong phú, nhưng ít có món nào độc đáo và đặc biệt như xôi trứng kiến Ninh Bình. Đây là món ăn dân dã nhưng mang giá trị hiếm có, bởi nguyên liệu chính – trứng kiến nâu – chỉ thu được vào một mùa duy nhất trong năm, từ những tổ kiến trên dãy núi đá vôi ở Nho Quan. Chính sự khan hiếm ấy đã khiến xôi trứng kiến trở thành một trong những đặc sản Ninh Bình được nhiều du khách mong đợi thưởng thức khi ghé thăm Cố đô.
Để làm nên món ăn này, người dân phải trải qua quy trình vô cùng kỳ công. Trứng kiến không thể mua dễ dàng mà được lấy trực tiếp từ tự nhiên. Vào những ngày nắng ráo, họ mang theo dao rựa, sàng, thúng và câu liêm đi săn trứng. Những tổ kiến tròn căng, mặt nhẵn mịn thường cho nhiều trứng béo. Việc thu hái đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm, bởi không chỉ cần lấy được trứng ngon mà còn phải tránh bị kiến mẹ tấn công. Có lẽ chính sự tỉ mỉ này đã góp phần tạo nên tinh hoa, khiến món ăn trở thành niềm tự hào của ẩm thực Ninh Bình.
Khi mang trứng về, công đoạn chế biến cũng không hề đơn giản. Trứng được đãi qua nước ấm để loại bỏ tạp chất rồi phi thơm cùng hành khô và mỡ gà, sau đó gói trong lá chuối khô để giữ hương vị. Gạo nếp cái hoa vàng được ngâm kỹ, đồ trong chõ đất cho đến khi dẻo thơm, sau đó trộn cùng trứng kiến đã chế biến. Thành quả là những đĩa xôi nóng hổi, hạt nếp dẻo quện lấy vị béo bùi của trứng kiến, thoảng mùi hành phi vàng giòn và lá chuối dân dã. Ăn một miếng, thực khách có thể cảm nhận rõ trứng vỡ lép bép trong miệng, vừa lạ vừa thú vị, để rồi dư vị ngậy bùi cứ còn vương vấn mãi.
Ngày nay, khi đến Ninh Bình vào dịp đầu xuân, du khách thường tìm đến những hàng quán nhỏ hoặc theo chân người dân Nho Quan để thưởng thức món xôi độc đáo này. Không chỉ là một món ăn ngon, xôi trứng kiến Ninh Bình còn là minh chứng cho sự sáng tạo của con người trong việc tận dụng nguồn nguyên liệu tự nhiên, đồng thời là biểu tượng văn hóa ẩm thực, góp phần làm giàu thêm cho kho tàng đặc sản quý hiếm của Việt Nam.