Ninh Bình, mảnh đất “địa linh nhân kiệt” nơi giao hòa giữa thiên nhiên hùng vĩ và chiều sâu lịch sử, văn hóa. Sau khi sáp nhập ba tỉnh Ninh Bình, Nam Định, Hà Nam thành tỉnh Ninh Bình vùng đất này tự hào sở hữu 8 di tích quốc gia đặc biệt, những báu vật mang giá trị vô giá về lịch sử, kiến trúc, tín ngưỡng và cảnh quan. Đây không chỉ là niềm tự hào của người dân địa phương, mà còn là điểm hẹn lý tưởng cho du khách trong và ngoài nước.
1. Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật Cố đô Hoa Lư
Cố đô Hoa Lư là kinh đô đầu tiên của Nhà nước phong kiến trung ương tập quyền Việt Nam dưới ba vương triều Đinh, Tiền Lê và đầu triều Lý. Tới đây, du khách sẽ được chiêm ngưỡng đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng, vua Lê Đại Hành, những tường thành thiên tạo và hòa mình vào không khí lễ hội truyền thống mỗi dịp xuân về. Cố đô Hoa Lư được xếp hạng quốc gia đặc biệt năm 2012.
2. Danh lam thắng cảnh Tràng An – Tam Cốc – Bích Động
Được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa và Thiên nhiên Thế giới năm 2014, Quần thể Danh thắng Tràng An là bức tranh thủy mặc sống động với sông nước uốn lượn giữa núi đá vôi, hang động kỳ ảo và những cánh đồng lúa vàng rực. Đây là điểm đến lý tưởng cho hành trình du thuyền khám phá và săn ảnh tuyệt đẹp. Danh lam thắng cảnh Tràng An, Tam Cốc, Bích Động được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt năm 2012.
3. Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Núi Non Nước
Nằm bên dòng sông Đáy hiền hòa, Núi Non Nước gắn liền với lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm và là nguồn cảm hứng cho nhiều thi nhân. Từ đỉnh núi, du khách có thể phóng tầm mắt ngắm toàn cảnh vùng đồng bằng trù phú. Di tích lịch sử và danh làm thắng cảnh Núi Non Nước được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt năm 2019.
4. Đền Trần – Chùa Phổ Minh
Đền Trần – Chùa Phổ Minh là quần thể kiến trúc gắn với vương triều Trần và hào khí Đông A, nơi lưu giữ dấu tích lịch sử cùng những giá trị văn hóa, tâm linh đặc sắc. Du khách đến đây sẽ được chiêm bái ngôi chùa Phổ Minh cổ kính với tháp Phổ Minh nổi tiếng. Đền Trần – chùa Phổ Minh được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt năm 2012.
5. Đền Trần Thương
Tọa lạc bên sông Châu Giang, Đền Trần Thương là nơi Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn lập kho lương và doanh trại trong cuộc kháng chiến chống Nguyên – Mông. Ngày nay, đây là địa điểm hành hương và tham gia lễ hội “Phát lương Đức Thánh Trần” nổi tiếng. Đền được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt năm 2015.
6. Chùa Keo Hành Thiện
Chùa Keo Hành Thiện là ngôi chùa cổ có kiến trúc gỗ độc đáo, nổi tiếng với nhiều văn bia, sắc phong quý giá và lễ hội truyền thống đậm bản sắc vùng đồng bằng Bắc Bộ. Chùa là nơi du khách tìm về để thưởng ngoạn kiến trúc, tìm hiểu văn hóa và tìm sự tĩnh tại trong tâm. Với những giá trị về di tích lịch sử và văn hóa, Chùa được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt năm 2016.
7. Chùa Long Đọi Sơn
Chùa Long Đọi Sơn tọa lạc trên đỉnh núi Long Đọi, là minh chứng sống động cho tín ngưỡng Phật giáo thời Lý, lưu giữ tượng Phật, bia Sùng Thiện Diên Linh và nhiều cổ vật quý. Đây là điểm đến vừa linh thiêng vừa thơ mộng, hấp dẫn du khách hành hương và khám phá. Chùa được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt năm 2017.
8. Đền Xám
Đền Xám là một trung tâm tín ngưỡng dân gian lâu đời, thờ các vị thần bảo trợ mùa màng, bình an cho dân làng. Lễ hội Đền Xám diễn ra hằng năm với nhiều nghi lễ truyền thống, trò chơi dân gian, thu hút đông đảo du khách và phật tử. Kiến trúc đền mang đậm dấu ấn nghệ thuật dân gian với các mảng chạm khắc tinh xảo. Năm 2025, Đền Xám được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành một điểm nhấn mới trên bản đồ du lịch tâm linh của vùng.
8 di tích quốc gia đặc biệt của Ninh Bình không chỉ là những “địa chỉ đỏ” lưu giữ hồn cốt dân tộc, những báu vật mang giá trị vô giá về lịch sử, kiến trúc, tín ngưỡng và cảnh quan mà còn là nguồn cảm hứng bất tận cho du lịch văn hóa, lịch sử, tâm linh. Mỗi di tích mang một câu chuyện riêng, nhưng tất cả cùng hòa quyện để tạo nên bản sắc độc đáo, hấp dẫn của địa phương. Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, việc bảo tồn và phát huy giá trị 8 di tích quốc gia đặc biệt không chỉ là trách nhiệm của chính quyền và người dân, mà còn là lời mời gọi tới bạn bè gần xa hãy đến, trải nghiệm và cùng chung tay gìn giữ những báu vật vô giá của Ninh Bình cho muôn đời sau.